Zachowek służy ochronie interesów osób najbliższych spadkodawcy przed skutkami dokonanych przez niego rozrządzeń w ramach przysługującej mu swobody testowania oraz poczynionych za życia darowizn.

Kiedy i komu należy się zachowek?

Uprawnienie do zachowku przysługuje zstępnym (dzieci, wnuki, prawnuki), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy w konkretnym przypadku dziedziczyliby z ustawy po spadkodawcy. Zachowek nie będzie przysługiwał osobom spoza tego kręgu, np. synowa, zięć, teściowa, teść.

Roszczenie o zachowek może być realizowane przez spadkobierców, zarówno ustawowych jak i testamentowych. Użycie bowiem przez ustawodawcę sformułowania „byliby powołani do spadku” ma jedynie na celu określenie, że zachowek nie przysługuje „zawsze” zstępnym czy rodzicom, lecz „tylko wtedy”, gdy osoby te dziedziczyłby w konkretnej sytuacji.

Zachowek nie należy się osobom, które zostały wydziedziczone przez spadkodawcę w testamencie, a także które zostały uznane za niegodne dziedziczenia. Do zachowku nie będą miały prawa osoby, które zrzekły się dziedziczenia zawierając ze spadkodawcą odpowiednią umowę w formie aktu notarialnego, a także spadkobiercy, którzy odrzucili spadek.

Prawa do zachowku może być pozbawiony małżonek, który w chwili śmierci spadkodawcy pozostawał z nim w separacji.

Zachowek nie przysługuje również temu uprawnionemu, który otrzymał od spadkodawcy za jego życia darowizny o wartości co najmniej równej wysokości należnego zachowku.

Zazwyczaj przyjmuje się, że zachowek należy się uprawnionym tylko wtedy, gdy do dziedziczenia dochodzi na podstawie testamentu. Jednak zachowek przysługuje także przy dziedziczeniu z ustawy. Dotyczy to przede wszystkim przypadków, w których spadkodawca przekazał jeszcze za życia wszystkie wartościowe przedmioty wchodzące w skład jego majątku (mieszkanie, pieniądze) w postaci darowizny lub uczynił je przedmiotem zapisu windykacyjnego. Roszczenie o zachowek może zatem przysługiwać także uprawnionym do zachowku nabywającym spadek z ustawy, jeżeli w wyniku takiego powołania do dziedziczenia (ewentualnie na skutek darowizny czy zapisu) nie otrzymali od spadkodawcy należnego im zachowku.

Czego można żądać tytułem zachowku?

Uprawniony do zachowku może żądać wyłącznie zapłaty określonej sumy pieniężnej. Tytułem zachowku nie można żądać wydania określonych przedmiotów z majątku spadkowego.

W jaki sposób wyliczyć wysokość zachowku?

Wysokość zachowku przysługującego uprawnionemu zwykle odpowiada 1/2 przysługującego jej wartości udziału, który by mu przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Gdy uprawnionym jest osoba małoletnia lub trwale niezdolna do pracy, wówczas zachowek wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego, który otrzymałaby przy nabyciu spadku na mocy ustawy.

Aby poprawnie obliczyć zachowek należy:

• określić krąg spadkobierców, którzy doszliby do spadku, gdyby miało miejsce dziedziczenie ustawowe
• ustalić udział spadkowy
• wyliczyć substrat zachowku
• na podstawie poniższych wyliczeń ustalić wysokość zachowku

Obliczając wysokość zachowku w pierwszej kolejności należy ustalić wartość udziału spadkowego przy dziedziczeniu ustawowym osoby, która domaga się zachowku. Jest to niezależne od tego, czy spadkodawca pozostawił testament, czy też nie. Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili. Nie uwzględnia się natomiast spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.

Następnie należy obliczyć substrat zachowku, czyli sumę czystej wartości spadku oraz darowizn i zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkobiercę. To właśnie substrat zachowku pomnożony przez ustalony ułamek będzie wskazywał uprawnionemu konkretną wartość należnego mu zachowku.

Czysta wartość spadku stanowi różnicę między aktywami spadku (np. nieruchomości, ruchomości, środki pieniężne) a jego pasywami, czyli długami obciążającymi spadek (np. zadłużenie spadkodawcy, koszty pogrzebu, koszty utrzymania spadkodawcy przed śmiercią). Do długów nie wchodzą zobowiązania wynikające z zapisów lub poleceń, jak też długi z tytułu zachowków.

Do czystej wartości spadku należy doliczyć niektóre darowizny, jakich spadkodawca dokonał przed śmiercią, a także ustanowione w testamencie zapisy windykacyjne. Ustalenie wartości darowizn następuje według stanu z daty zawarcia umowy, a według cen z dnia orzekania.

Przy obliczaniu zachowku nie są uwzględniane darowizny dokonane na co najmniej 10 lat przed śmiercią spadkodawcy na rzecz osób niebędących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku. Tego ograniczenia nie stosuje się w przypadku darowizn dokonanych przez spadkodawcę na rzecz jego spadkobierców lub uprawnionych do zachowku. W konsekwencji wszystkie darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego spadkobierców lub uprawnionych do zachowku podlegają doliczeniu przy ustalaniu substratu zachowku bez względu na upływ tego 10 letniego terminu. Należy zauważyć, że spadkodawca nie może wyłączyć prawa do doliczenia darowizny na mocy testamentu ani umowy darowizny.

Przy obliczaniu zachowku nie są również uwzględniane drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte (np. zwyczajne prezenty urodzinowe lub świąteczne).

Umowa dożywocia a zachowek

Zawarcie umowy dożywocia z właścicielem nieruchomości, który zobowiązuje się przenieść jej własność na nabywcę, zaś nabywca zobowiązuje się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie, nie wywołuje skutków tożsamych z umową darowizny. Umowa dożywocia jest uważana za umowę odpłatną. Oznacza to, że wartość nieruchomości będącej przedmiotem umowy dożywocia nie należy doliczać do substratu zachowku.

Jaki dochodzić zapłaty zachowku?

Sprawa o zapłatę zachowku wymaga wytoczenia powództwa.

Dla możliwości wystąpienia z roszczeniem o zachowek przez uprawnionego co do zasady nie jest konieczne wcześniejsze potwierdzenie swojego statusu, poprzez postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku (albo akt poświadczenia dziedziczenia). Wymóg uzyskania stwierdzenia nabycia spadku albo poświadczenia dziedziczenia istnieje w sytuacji, gdy spadkobierca powołuje się wobec osoby trzeciej na swoje prawa z tytułu dziedziczenia. Nie dotyczy to przypadków, gdy osoba trzecia dochodzi roszczeń wobec spadkobiercy. Tym bardziej nie jest to konieczne w stosunkach między współspadkobiercami, gdy jeden ze spadkobierców ustawowych występuje o zachowek wobec drugiego.

W przypadku gdy nabycie spadku nie zostało stwierdzone, w procesie o zachowek nie zachodzi potrzeba zawieszenia postępowania, gdyż postępowania o zachowek ma charakter samodzielny i sąd samodzielnie w toku procesu o zachowek ustala, czy pozwani są spadkobiercami czy nie. Sąd jest uprawniony do ustalenia jako przesłanki rozstrzygnięcia kręgu spadkobierców.

Jaki sąd jest właściwy w sprawach o zapłatę zachowku?

Sprawę o zapłatę zachowku wytacza się wyłącznie przed sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić, przed sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część.

Właściwość rzeczowa sądu jest ustalana na podstawie zasad ogólnych, a zatem jest zależna od wysokości dochodzonego zachowku. Jeżeli wysokość roszczenia o zachowek nie będzie przekraczać kwoty 75 000 złotych, sprawa będzie należała do właściwości sądu rejonowego. Natomiast jeśli będzie przekraczać kwotę 75 000 złotych właściwym w sprawie będzie sąd okręgowy.

W jakim terminie należy wystąpić z roszczeniem o zachowek?

Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się w terminie 5 lat. Istnieją dwa sposoby obliczania początku tego terminu, w zależności od tego, czy spadkodawca sporządził testament, czy też nie.

W przypadku, gdy spadkodawca nie sporządził testamentu, termin przedawnienia należy liczyć od dnia otwarcia spadku (czyli od dnia śmierci spadkodawcy). Oznacza to, że jeżeli testamentu nie było – po pięciu latach od śmierci spadkodawcy, zobowiązany do zapłaty zachowku będzie mógł przed sądem podnieść zarzut przedawnienia dochodzonego roszczenia.

W wypadku, gdy spadkodawca sporządził testament, termin pięcioletni liczy się od dnia ogłoszenia testamentu. Ogłoszenia testamentu dokonuje w toku postępowania sąd lub notariusz.

Zarzut przedawnienia będzie skuteczny tylko wtedy, gdy termin przedawnienia upłynie przed wszczęciem sprawy sądowej o zapłatę zachowku.

Jaka jest opłata sądowa od pozwu o zachowek?

Opłata sądowa od pozwu o zachowek jest zależna od wysokości roszczenia. Wynosi ona 5% wartości przedmiotu sporu, jednak nie mniej niż 30 złotych i nie więcej niż 100 000 złotych. Istnieje możliwość ubiegania się przez uprawnionego o zwolnienie z kosztów sądowych w całości lub w części, jeśli złoży on oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ponieść kosztów bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny lub ich poniesienie narazi go na taki uszczerbek.

Adwokaci z Naszej Kancelarii zajmują się dochodzeniem roszczeń o zapłatę zachowku. Jeżeli potrzebujesz pomocy prawnej w sprawie o zachowek, zapraszamy do kontaktu z Nami.

Zobacz inne Artykuły

Zapraszamy na Facebook